Restauratie van de van Dam orgel is afsluiting van een grote operatie van de Bordenakerk in Froubuurt

Jaap Jansma

In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd door de bekende organist en orgeladviseur Jan Jongepier (1941-2011) op verzoek van de kerkenraad een offerte gemaakt voor de restauratie van het orgel. De toenmalige organisten en een aantal voorgangers en gemeenteleden met een muzikaal gehoor klaagden steen en been over de onzuivere klanken uit het orgel. De organisten probeerden de valse tonen te minimaliseren door bepaalde registers en toetsen niet te gebruiken. De kerkeraad “skytskoarre” tegen het bedrag van de offerte van 226.000 gulden aan. Subsidies zetten geen zoden aan de dijk en bovendien zagen de kerkrentmeesters meer licht in het investeren in het exterieur en interieur van de kerk. Na vijftig jaar is een oude wens werkelijkheid geworden. De bestaande kerken uit Froubuurt, Sint Anne en Sint Jabik hadden na de inpoldering van de Middelsee (Bordena!) in 1505 kort een eigen houten gebouw met rieten dak en kregen tussen 1526 en 1532 met financiële steun van Karel V (heer der Nederlanden, koning van Spanje en keizer van Duitsland!) hun stenen gebouw. Pastoors waren toen de dienaren van de gemeenten.
In 1549 had Froubuurt pastoor Joost Sanders als één van de eerste dienaars.
Na 1580 was er in Froubuurt geen plaats meer voor de Rooms Katholieke eredienst en dus ook niet meer voor een pastoor. Die functie werd vervangen door een dominee van de protestantse kerk.  
In 1566 ontstond er in de Nederlanden een beeldenstorm waarbij in veel kerken in Nederland op grote schaal heiligenbeelden en andere objecten in de kerk werden vernield. In Froubuurt kwam geen beeldenstorm maar alle Roomse “tekenen” werden in de kerk wel verwijderd.
In 1669 besloten de staten van Friesland 3500 Carolus guldens beschikbaar te stellen voor de bouw van een nieuwe kerk.
In 1671 werd de eerste preek gehouden zonder orgel om de samenzang te begeleiden. In de geschiedenis zijn er veel dominees aan de hervormde kerk verbonden geweest. De laatste was ds. Henk Altelaar. Hij verricht sinds een paar jaar pastorale werkzaamheden op oproepbasis vanuit zijn woonplaats Opende voor de PKN gemeente.

Het orgel in de kerk kwam er in 1844. Het werd gebouwd door de bekende broers Luitjen Jacob en Jacob van Dam. Dankzij subsidies is de volledige restauratie van het Van Dam orgel uit 1844 gerealiseerd. Orgelmakerij Bakker en Timmenga is in oktober 2022 met de restauratie begonnen. Na het stoppen van dat bedrijf heeft Orgelmakerij Reil uit Heerde het werk in 2023 overgenomen.
Het resultaat is er naar: uit het orgel klinken weer heldere en zuivere tonen. De bekende organist Theo Jellema heeft het orgel zaterdag 2 maart j.l. voor een volle kerk ingewijd met prachtig orgelspel: “Allegro molto (uit Sonate 1) van Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) , twee prachtige bewerkingen van “Wer nur den lieben Gott lässt walten” van Johann Sebastian Bach (1685-1750) en Voluntary in G van Maurice Greene (1696-1755) en John Stanley (1712-1986).                                
De registercombinaties hoorden de toehoorders uitstekend tot hun recht komen, ook dankzij de hulp van Jellema’s secondant de 74-jarige Rigt Wiersma. Zij was organiste van de Froubuurtster kerk van 1964-1973. Jellema gaf als adviseur van de restauratie aan de uitgenodigden informatie over de familie Van Dam. Lambertus van Dam was in 1779 vanuit Groningen in Leeuwarden neergestreken. Vier generaties orgelbouwers van de familie Van Dam hebben ca. 250 pijporgels geplaatst, waarvan het merendeel in Fryslân. In 1844 werd een Van Dam-orgel gebouwd in Froubuurt. Kenmerkend aan Van Dam-orgels is het hoge niveau ambachtswerk en kwaliteit van het materiaal. De orgelbouwers Van Dam waren artiesten in hun vak.
In 1943 werd het Froubuurtster kerkorgel voor het eerst gerestaureerd. De niet meer bestaande firma Valckz & Van Kouteren had weinig oog voor oorspronkelijkheid en kwaliteit. Onder het mom van modernisering werd aan het uit- en inwendige van het orgel zoveel vernield dat het nauwelijks meer een Van Dam orgel kon heten. Kortom: De in 1943 gepleegde restauratie van het kerkorgel was geen succes geweest. Jellema benadrukte deze zaterdagmiddag de slechte staat van het orgel, zoals hij die die een paar jaar geleden had aangetroffen. Daarom is er nu veel veranderd naar het oorspronkelijke Van Dam orgel. Een nieuwe windvoorziening, kanalen, windladen en mechanieken zijn aangebracht. De in 1943 aangebrachte registers zijn weer vervangen door echte Van Dam registers. Ook zijn er een nieuwe voetklavier, een nieuwe orgelbank en nieuwe registeropschriften gekomen. Bert Ydema van Bakker en Timmenga gaf een uiteenzetting van wat het afgelopen jaar was gebeurd. “Zoals jullie op de vele beelden van de powerpoint-presentatie van Jan Swart vanmiddag kunnen zien is het orgel van de grond af weer opgebouwd. Het is een lang proces geweest, waar heel wat manuren in gezeten hebben, maar dan heb je ook wat. Het is weer een echte authentieke Van Dam orgel met 750 pijpen, eikenhout, koper, lood en zonder spaanplaat, plakband en elastiekjes”. Hij bedankte voor de prettige samenwerking met o.a. de kerkvoogdij en de bestaande organisten die gedurende ruim een jaar bijna dagelijks hun belangstelling hadden getoond en met kleine hand- en spandiensten hadden geholpen, b.v. het stemmen!
Voor de liefhebber: het orgel heeft een HOOFDWERK (onderklavier) met Prestant 8, Bourdon 16, Holpijp 8, Octaaf 4, Quint 3 (nieuw), Cornet IV-V, Trompet 8 , een BOVENWERK (bovenklavier) met Prestant 4, Fluit dolce 8, Viool de gambe 8, Fluit d’ amour 4 en Gemshoorn 2 en een PEDAAL met een tremulant in het bovenwerk (nieuw). Tevens kunnen de beide klavieren gekoppeld worden.
De voorzitter van de kerkenraad van de PKN kerk te Froubuurt Laas Bonnema was blij met resultaat. “It wie in poepetoer om it safier te krijen, mar wy hawwe it oprêden. De oargelrestauraasje seagen wy as in moai slútstik fan alles. De tsjerke bûten en binnen stiet der no kreas op en dêr binne wy as lytse tsjerklike mienskip tige wiis mei.” Wethouder van Cultuur in de Waadhoeke Jan Dijkstra bracht de gelukwensen namens de gemeenteraad over. “Om sa lang mooglik de kwaliteit fan it oargel foar de takomst goed te hâlden is it saak dat dit instrumint safolle mooglik jierren noch bespile wurdt. Dêrom soe it moai wêze dat net allinnich hjoed yn dizze tsjerke in protte minsken komme, mar oars ek om fan de klanken fan it oargel te genietsjen”.
De kerkelijke krimp is Froubuurt niet voorbij gegaan. Daarom zullen minder mensen ’s zondags van het orgel kunnen genieten dan vijftig jaar geleden toen de kerk tijdens de zondagse erediensten net als vanmiddag vol zat met mensen. Vanaf 2023 worden niet meer elke zondag diensten in de Bordena kerk gehouden. De PKN gemeente bestaat momenteel uit zo’n 60 betalende leden uit Froubuurt, Ouwesyl en Alde Leye. Tussen de tien en twintig mensen luisteren tweewekelijks naar het orgel en zingen met begeleiding van de huidige organisten Jan Swart(al 37 jaar organist van deze kerk), Pieter Vellinga of Kees Dijkstra. Omdat de gemeente geen eigen predikant meer heeft, worden predikanten uit de provincie net als bij de organisten bij toerbeurt ingezet. Gemeenteleden hebben ook een grote rol, speciaal bij kerkelijke feesten en bijzondere diensten. Het jeugdwerk en zondagsschool wordt niet meer zelfstandig door de kerkelijke gemeente verzorgd. De gemeente heeft een eigen kerkblad, een eigen kerkenraad met drie ouderlingen, twee diakenen en twee kerkrentmeesters.

De motor achter het orgelproject is kerkrentmeester Gerard Jongsma geweest en hij is blij met het resultaat. “It wie in hiele operaasje , mar it is gelokkich slagge. Nei de restauraasje oan de binnen- en bûtenkant en de toer fan de tsjerke moat it hast in wûnder hite dat de kosten fan de oargelrestauraasje fan €300.000 troch sybsydzjes byelkoar kommen is. De provinsje Fryslân (€122.500), de Ryksstsjinst foar “Cultureel Erfgoed, regeling Klinkend erfgoed” (€82.500), ferskate fûnsen (€55.000), de tsjerklike gemeente fia it oargelfûns (€ 35.000), en net te ferjitten doarpsbewenners (€10.000.) Wy wolle graach as selsstannige gemeente noch even foarút. In oanfraach om de tsjerke oer te dragen oan de Stichting Alde Fryske Tsjerken is op dit stuit net oan’ e oarder. Oer it jild fan in “bruidschat” dat wy yn dat gefal oan de Stifting meijaan moatte, wolle wy graach sels noch oer gean. Finansjeel kinne wy it sa noch wol even útsjonge. De grutste kostenpost fan in eigen predikant hawwe wy net en ek gjin betelle koster en skjinmakker. Energykosten binne der wol, maar by de restauraasje fan ‘e tsjerke binne der in soad isolearjende maatregels nommen. Omdat wy dizze ieuw mar leafst fjouwer restauraasjes yn en om de tsjerke hân hawwwe, sille de kosten fan ûnderhâld de kommende jierren ek net sa heech mear wêze”.
De kerkenraad denkt wel na over de toekomst. Er wordt nu als kleine gemeente geprobeerd een vorm te vinden binnen de bestaande samenwerkingsverbanden met de andere parochiedorpen. Er zijn voor de zomermaanden afspraken gemaakt om de wekelijkse zondagse diensten in één van de Bildtse kerken te houden.
Aan het eind van het officieel gedeelte bedankte Laas Bonnema deze middag heel veel mensen en instanties die hebben bijgedragen aan het prachtige resultaat. Hij vergat ook niet de vrijwilligers die vanmiddag zorgden voor de prima verzorgde catering. Bonnema benadrukte dat de Bordenakerk uitermate geschikt is voor andere gelegenheden dan kerkdiensten: er kan getrouwd worden en begrafenissen kunnen er vanuit verzorgd worden. Natuurlijk is het nu uitermate geschikt voor het houden van orgelconcerten of andere concerten. “Wy hawwe al hiel wat oanfragen fan oargelisten dy’t graach dit oargel ris bespylje wolle”.
Met de afronding van deze voorlopig laatste restauratie van deze historische kerk en een prachtig authentiek instrument zijn Froubuurt en Fryslân een stuk cultureel erfgoed rijker. Een bezoek is de moeite waard!