Tiid


Wat is ’t ferskil tussen ’n foto
en ’n film? Tiid.
Late wy ’t ’s hewwe over tiid of nag beter: over ’n tiid dat ’r gyn tiid waar.

’t Heelal is soa’n 14 miljard jaar leden ontstaan in ’e oerknal, de wiig fan tiid, rúmte, metery en enerzjy (Roger Penrose noemt dat the big bang). Fort na die klap, in ’t klainste tiidsbestek dat d’r bestaat, worde ’t klaine heelaltsy enorm opbloezen. Die ekspânsy kwam derna in rustiger faarwater. Kinne wy ok wat sinnigs sêge over de perioade foor die groate knal? Ni? Fout! ’t Antwoord is ja.

Ons heelal bestaat – behalve myn plestik badaintsy – út rúmte, tiid, metery en enerzjy. Die metery kon klontere omdat de timperatuur fan ’t heelal fort na de oerknal sakte en nag altiten sakt. Kwarks formden kerndeeltsys die’t op hur beurt atomen formden ensoafeerder. Deur de swaartekracht kwammen starrestelsels en komme starren tot leven. Starren storve en krejere nije starren (ôns son is ’n star fan ’e tweede generasy). Starren sette waterstof om in swaardere eleminten, soa-as helium, koalstof, stikstof en izer. Alles wat wij op en in ôns eerde fine, is deur kernfúzzy fabriseert deur ’n star fan ’e eerste generasy. Maar ooit raakt de brândstof op en sil de son eerst gigantys útsette en hest al hur planeten fermorzele en dan implodere. Wat fan alle starren overblyft binne witte dwergen en neutronestarren. De groatste starren ferândere in onsichtbere swarte gatten en die gatten slurpe alle metery op die’t se maar te pakken krije kinne. ’n Swart gat het gyn ôfmetings. In ’n swart gat staat ’e tiid stil.

Ons heelal bestaat út 5% metery, 27% donkere metery en 68% donkere enerzjy. Dus ’t heelal sette eerst in ’n gigantys timpo út en dee ’t derna kalm an, maar sont fijf miljard jaar na de oerknal sorgt die donkere enerzjy d’r foor dat ’t heelal weer fersneld útdijt. Dut hout in dat ’e meterydichthyd ôfnimt en soks het groate infloed op ’t wezen fan ’t universum. Swaartekracht sorgt d’r foor dat metery klontert in starren, planeten en starrestelsels en ’e donkere enerzjy sorgt d’r just foor dat ’e starrestelsels en klusters fan starrestelsels hyltyd feerder fan nander komme te lêgen; de interstellêre rúmte wort groater en groater, en leger! Donkere enerzjy is ’n aigenskap fan rúmte en dout en trekt die rúmte út nander en ’e ’gatten’ worre opfuld deur nije rúmte en dus nag meer donkere enerzjy. ’t Donkere goedsy fecht konstant met ’e swaartekracht om ’e macht in ’t heelal. De ene wil de boel bij nander hewwe en houwe, de ândere wil alles út nander douwe en houwe. Ik weet wie’t wint.

Swarte gatten binne dus de overblyfsels fan sware starren. Se binne och soa klain en generere ’n swaartekracht fan hew ik jou dêr. Niks kin ontsnappe út ’n swart gat, maar dos ferdampe se in fotonen (de dragers fan licht). Dat proses duurt triljoenen jaren.

Dus alles sil deur de donkere enerzjy ontleed worre in subatomêre deeltsys die’t later ok út nander fâle in fotonen. Op ’t eand fan die rit sil ôns heelal bestaan út enorm feul rúmte en fotonen die’t deur de ekspânsy hyltyd minder enerzjy hewwe. ’t Heelal is dan och soa saai. En op ’t momint dat alle metery ferdampt is, sil d’r ok gyn tiid meer weze. Metery draagt tiid in ’m. Sonder metery kin’ je niet ’n klok bouwe. Fotonen wete niet eens wat tiid is. Sij worre niet ouwer. Sij binne massaloas en raize met ’e lichtsnelhyd en foor alles dat met die snelhyd raist, staat ’e tiid stil. Tiid definieert hoe groat dingen binne. De lingte fan ’n meter wort bepaald deur de tiid die’t ’n lichtstraal norig het om die ôfstand te overbruggen.

Dus ’t saaie heelal sil op ’n stoit in ’e fere, fere, fere toekomst nag maar bestaan út rúmte en sluge fotonen. En omdat d’r dan gyn tiid meer bestaat, weet ’t heelal niet meer hoe groat at ’t is, dat is ’t – lirys said – fergeten. Groat en klain hewwe gyn betekenis meer en derom kinne je dat tiidloaze heelal beskouwe as ’n punt (sonder lingte, breedte en diepte) met ’n ferskriklik hoge timperatuur en dat puntsy fan rúmte en enerzjy ôndergaat dan op ’e nij ’n oerknal. ’t Ouwe heelal het feul meer donkere enerzjy as ’t bebyheelal en dat overskot wort in ’e oerknal dan omset in metery en tiid.

Douwe Zwart